Prostate Specific Antigen
آنتي ژن ويژه پروستاتي (PSA)
مقدمه
بيماري سرطان بالقوه درمان پذير است به شرط آنكه در مراحل اوليه تشخيص داده شود و درمان سريعا آغاز گردد. بايد توجه داشت كه عوارض و علائم باليني بعد از تغييرات ميكروسكپي در عضو مربوطه بروز مي كنند و اين در حالي است كه قبل از تغييرات ميكروسكپي تغييرات ملكولي بوجود آمده اند. لذا براي تشخيص زودرس بيماري مي توان به بررسي در سطح ملكولي اقدام نمود. محققان همواره بدنبال كشف ملكولهائي هستند كه با اندازه‌گيري آنها بتوان به وجود تومورها پي برد و تاثير روشهاي درماني را بر اساس ميزان آنها بررسي كرد. به اين قبيل ملكولها شاخص‌هاي توموري يا tumor marker مي گويند. امروزه PSA مهمترين شاخص توموري براي تشخيص سرطان پروستات و پيگيري درمان آن محسوب مي شود. در بين مردان بعد از سرطان ريه، سرطان پروستات مهمترين عامل مرگ و مير بعلت سرطان به حساب مي‌آيد و در تشخيص سرطان پروستات سنجش PSA كاربرد روزافزوني يافته‌است و توصيه شده‌است كه در مردان بالاتر از 50 سال اين آزمايش در كنار آزمايش ركتومي پروستات براي تشخيص زودرس سرطان پروستات مورد سنجش قرار گيرد. ثابت شده است كه چنانچه سرطان پروستات در مراحل اوليه تشخيص داده شود با روشهاي جراحي يا ساير روشهاي درماني قابل معالجه خواهد بود.
PSA چيست؟
PSA در اصل يك نوع آنزیم (پروتئاز) معروف به سرين پروتئاز مي باشد. PSA با هضم لخته و مايع سازي سبب تغيير سياليت مايع مني مي گردد كه به نوبه خود به تحرك مناسب اسپرم ها كمك مي كند. از لحاظ ساختمان شيميائي PSA گليكوپروتئيني با وزن ملكولي 28430 دالتون مي باشد كه از 273 اسيد آمينه تشكيل شده‌است. ژن مربوط به PSA روي بازوي بلند كروموزوم 19 قرار دارد. هدف اصلي از سنجش PSA تشخيص و پيگيري درمان سرطان پروستات است. البته در اغلب بيماريهاي پروستاتي ميزان آن افزايش مي یابد در حاليكه ويژگي سرطاني ندارد. مثلا در هيپرتروفي خوش خيم پروستات (بزرگ شدن و افزايش حجم پروستات ) كه در اغلب مردان مسن ديده مي شود يا در التهاب حاد پروستات و ايسكمي (كم خوني در بافت پروستات) مقدار PSA افزايش مي یابد. بعد از برداشتن پروستات بوسيله جراحي حداقل سه هفته وقت لازم است تا سرم خون از PSA پاكسازي شود.
تاثير معاينات باليني پزشكي بر ميزان PSA
معاينه ركتومي پروستات، اولترا سونوگرافي ركتومي ، سيستوسكوپي و سونداژ مجراي ادراري و بيوپسي (تكه برداري) باعث افزايش ميزان PSA در سرم خون مي شود و در اين موارد بهتر است آزمايش اندازه‌گيري PSA را تا چند روزبه تاخير انداخت. در التهاب حاد پروستات و نيز در احتباس ادرار ميزان PSA بيش از حد نرمال مي شود. در آزمايش معمولي ركتال چنانچه با فشار زياد انجام نشود در ميزان PSA خون چندان اثري نخواهد داشت ولي ماساژ پروستات بخصوص با فشار بالا مقدار PSA خون را بين يك و نيم تا دو برابر بالا مي برد. بيوپسي (تكه برداري) پروستات با سوزن PSA را به ميزان زيادي بالا مي برد، گاهي اين افزايش تا ميزان 57 برابر ديده مي شود و ممكن است تا يك ماه يا بيشتر بالا باقي بماند.
مقدار PSA در سلامتي و سرطان پروستات
مقدار PSAدر افراد طبيعي كه كمتر از 59 سال سن دارند، حداكثر به 4 ميكروگرم در ليتر مي رسد. در افراد 60 تا 69 سال حداكثر 5/4 و در افراد بالاتر از 70 سال حتي ممكن است به 5/5 ميكروگرم در ليتر نيز برسد. همانطور كه گفته شد مقدارPSA در سرطان پروستات افزايش مي یابد و ميزان افزايش فوق با حجم تومور و مرحله پاتولوژيك آن تناسب دارد. اگر پس از جراحي و برداشتن پروستات مقدار PSA به كمتر از 4 ميكروگرم در ليتر برسد، نشاندهنده آن است كه تومور تنها محدود به بافت پروستات بوده است ولي اگر چنانچه پس از جراحي مقدار آن بيش از 10 ميكروگرم در ليتر باشد نشاندهنده گرفتار بودن كپسول پروستات است و اگر مقدار آن بيش از 50 ميكروگرم در ليتر باشد تومور به غدد لنفاوي لگن نيز سرايت كرده‌است.
پيگيري سرطان پروستات
اندازه گيري PSAعمدتا براي پيگيري وضع بهبود يا پيشرفت بيماري بكار مي رود. همانطور كه گفته شد اگر تومور محدود به بافت پروستات باشد، پس از جراحي مقدار PSA حتي ممكن است به حد غير قابل تشخيص سقوط كند. امروزه روشهاي بسيار حساسي ابداع شده است كه مقادير كمتر از 1/0 ميكروگرم در ليتر PSA را اندازه‌گيري مي كنند و به اين ترتيب مي توان روند رشد تومور را از چندين ماه قبل مشخص كرد. مقدار PSA در هيپرتروفي خوش خيم پروستات نيز افزايش مي‌يابد ولي شدت افزايش آن نسبت به حجم تومور كمتر از سرطان پروستات است.
محاسبه نسبت PSA به حجم پروستات يا تعيين دانسيته پروستات
از طريق تقسيم كردن مقدارعددي PSA به حجم پروستات (كه بوسيله سونوگرافي تعيين مي گردد) عددي بدست مي‌آيد كه آن را دانسيته پروستات مي گويند. تعيين دانسيته پروستات شاخص بهتري براي تشخيص سرطان پروستات است. بطوريكه اگر دانسيته پروستات بيش از 15/0 باشد فرد براي بيوپسي پروستات ارجاع مي شود.
بررسي سرعت افزايش PSA
اگر سرعت افزايش PSA از 75/0 ميكروگرم در ليتر در سال بيشتر باشد احتمال سرطان پروستات مطرح است. در چنين مواردي عوامل افزاينده كاذب مانند بيوپسي پروستات، ماساژ پروستات و التهاب باكتريائي آن بايد در نظر گرفته شوند.
تغييرات PSA پس از درمان سرطان پروستات
حدود 3 هفته پس از جراحي و برداشتن كامل غده پروستات ميزان PSA به صفر مي رسد و بنابر اين اگر در اين مدت PSA به مقدار غير قابل اندازه‌گيري رسيده و به همان مقدار باقي بماند نشانه عدم وجود بيماري خواهد بود. ولي اگر در ابتدا پائين آمده و پس از مدتي دوباره شروع به بالا رفتن نمود نشانه عود بيماري و يا نشانه وجود متاستاز دوردست است.
پس از پرتودرماني (راديوتراپي) بعنوان درمان اوليه سرطان پروستات PSA هر 6 تا 10 هفته 50 درصد كاهش مي یابد و اين كم شدن ممكن است تا يكسال ادامه پيدا كند. بالا رفتن PSAپس از راديوتراپي نشانه فعال شدن سرطان پروستات است.
نكات و مراقبتهاي بهداشتي
بطور كلي بهتر است در تمام مرداني كه سابقه سرطان پروستات در فاميل نزديك خود دارند از 40 سال به بالا ساليانه آزمايش PSA به عمل آيد و در بقيه افراد از سن 50 سالگي به بعد اين آزمايش بصورت ساليانه انجام شود.
بايد توجه داشت كه در مواردي از سرطان پروستات ميزان PSA فرد افزايش ندارد لذا سنجش و پايش PSA به تنهائي با يك روش دليل كافي براي رد اين مشكل نيست.
معاينه باليني پروستات از راه ركتوم (روده بزرگ) كه توسط پزشك اورولوژيست صورت مي‌گيرد به همراه سونوگرافي از پروستات وآزمايش PSA براي ارزيابي و تشخيص اوليه هيپرتروفي خوش خيم پروستات و نيز سرطان پروستات بكار مي روند.
در تمام مردان با PSA بالاتر از 10 و يا آنهائي كه در آزمايش ركتال نكته غير طبيعي در پروستات حس شود، معمولا بيوپسي پروستات بعمل مي‌آيد.
در افراديكه PSAآنها بيش از 4 ولي كمتر از 10 باشد و در آزمايش ركتال نكته غير عادي نشان داده نشده باشد، ممكن است اين افراد تحت نظر گرفته شوند و هر سه ماه يكبار آزمايش PSA در آنها انجام شود و چنانچه مقدارPSA در اين آزمايشها رو به افزايش باشد براي بيوپسي در نظر گرفته مي شوند و در صورت عدم افزايش مقدارPSA همچنان تحت نظر بوده و هر 3 ماه يكبار آزمايش مذكور را انجام مي دهند.
منابع:
1- درسهائي در ارولوژي تاليف دكتر سيد محمد سنادي زاده، نشر مهر
2- آنتي ژن ويژه پروستاتي، شركت توليدي تحقيق گستر، نشر كامياب مير
3- Henry′s Clinical Diagnosis and Management by Laboratory Methods
ادامه